Historia miasta

Dzisiejsze miasto stworzone zostało z połączenie czterech miejscowości: Puszczykówka, Puszczykowa, Starego Puszczykowa i Niwki. Każda z nich rozwijała się do przełomu XIX i XX wieku w jednakowy sposób. Były to wsie rolnicze nastawione na uprawę zbóż, zasiedlone przez ludność polską i niemiecką.

W roku 1897 do Puszczykowa przybyła pierwsza wycieczka zorganizowana przez Towarzystwo Gór Olbrzymich. Stwierdzono, że Puszczykowo posiada niezwykły mikroklimat, podobny do miejscowości górskich. Od tego czasu rozpoczął się rozwój tego obszaru jako letniska Poznania. Wybudowano sieć pensjonatów, domów zdrojowych, restauracji, boisk do gier i zabaw oraz łazienki nad Wartą. Elita intelektualna i majątkowa Wielkopolski rozpoczęła budowę rezydencji, willi oraz domów o charakterze letniskowym i całorocznym, które były projektowane przez najlepszych ówczesnych architektów. Po odzyskaniu niepodległości zaczęto również budować wille i domy w stylu dworku polskiego i modernistycznym. Pierwszą wspólną inwestycją była budowa kościoła, na którą złożyli się mieszkańcy oraz letnicy.

W 1936 roku ustanowiono Gminę Puszczykowo, której planowano nadać status uzdrowiskowy. W jej skład weszło Puszczykowo, Puszczykówko, Stare Puszczykowo, Łęczyca, Wiry, Babki i Czapury. Padały wówczas również propozycje przeistoczenia Puszczykowa w Puszczykowo-Zdrój. Niestety plany te zostały zniweczone przez wybuch II wojny światowej. Władze niemieckie rozpoczęły wysiedlanie ludności polskiej, a Puszczykowo zasiedliła elita Kraju Warty. Wraz z wyzwoleniem w 1945 roku nieruchomości poniemieckie zostały przekazane Polakom. Z powodu dużych strat wojennych (pobliski Poznań został bardzo zniszczony) władze centralne rozpoczęły zasiedlanie rezydencji i willi. Jednocześnie przedwojenni właściciele utracili źródło dochodów, gdyż ich firmy i majątki zostały zrujnowane przez reformy gospodarcze. Część budynków została przejęta pod funkcje publiczne, m.in. budynek Urzędu Miasta, Przedszkole nr 3 oraz Pałac Ślubów. Pomimo tych wszystkich zmian Puszczykowo utrzymało status miejscowości wycieczkowej.

W 1957 roku utworzony został Wielkopolski Park Narodowy, do którego włączono tereny Puszczykowa. Puszczykowo nabyło prawa miejskie 18 lipca 1962 roku. W skład miasta weszły miejscowości Puszczykowo, Puszczykówko, Stare Puszczykowo i Niwka.

W 1989 nastąpiła transformacja ustrojowa. Niestety w wyniku zmian gospodarczych upadły restauracje Turystyczna i Leśna, które działały od początku istnienia Letniska. Pierwszymi koniecznymi inwestycjami po przemianach ustrojowych były: budowa kanalizacji, sieci wodociągowej, drogowej oraz rozbudowa budynków użyteczności publicznej. Samowolnie następował proces dalszej urbanizacji Puszczykowa. Nastąpił powolny proces remontu przedwojennych willi i rezydencji. Duże zainteresowanie zamieszkaniem w Puszczykowie spowodował dalszy proces urbanizacji i zagęszczenia budownictwa. W 1996 roku zostały zmienione granice Wielkopolskiego Parku Narodowego – Puszczykowo stało się częścią otuliny. Na przełomie XX i XXI wieku zdecydowano się na realizację Rynku w Puszczykowie.

Obecnie Puszczykowo stanowi spokojny azyl dla jego mieszkańców. Jest to również miejsce, gdzie liczni turyści spędzają aktywnie wiosenno-letnie weekendy.

Nazwa: Od Poszczuka (Poscika) do Puszczyka

Nazwę Puszczykowa zapisano w księdze sądowej w roku 1387 jako Posczucovo i forma ta powtarza się konsekwentnie w późniejszych zapisach. Pamiętając o kłopotach pisarzy, próbujących oddać po łacinie trudne polskie wyrazy, możemy ją próbować spolszczać: Poszczukowo, albo też: Pościkowo.

Zdania co do pochodzenia nazwy są wśród językoznawców podzielone i trudne do jednoznacznego przesądzenia. Zdaje się jednak nic ulegać wątpliwości, że nazwa, jak wiele innych dawnych nazw polskich miejscowości, ma charakter dzierżawczy. Pochodzi od imienia jej założyciela, zarazem pierwszego mieszkańca. Poszczukowo (Pościkowo) to wieś, ziemia, osada, Poszczuka czy Pościka. Ks. Stanisław Kozierowski wskazał tu na osobę występującego w połowie XIII wieku rzekomo w niedalekim Rogalinku, świątnika poznańskiej katedry Pościsza, Pościka, który nabył od księcia Przemysła I jakąś ziemię - że chodzić tu może o nasze Puszczykowo, to tylko przypuszczenie. Niestety, łączenie Pościsza z Rogalinkiem jest tylko domniemaniem.

Jak doszło do zmiany Poszczukowa w Puszczykowo, pokazali w 1987 r. poznańscy językoznawcy, Zofia i Karol Zierhofferowie: najpierw "u" przeszło w gwarowe "y", potem zaś każdy już wiedział, że nazwa tej śródleśnej osady pochodzi od puszczyka, i w ten sposób początkowe "o" ustąpiło miejsca funkcjonującemu obecnie "u". Zmiana ta dokonała się w końcu XVI lub w pierwszej połowie XVII w. Najstarsze księgi metrykalne parafii Wiry od początku notują już formę Pusczykowo, Puszczykowo.

Od tej nazwy powstała oczywiście nazwa Puszczykówka. Najstarszy znany mi dotąd przekaz tej nazwy pochodzi z roku 1757. W tym roku proboszcz wirowski chrzcił dziecko urodzone in Pusczykowo Minus, w Puszczykowie Mniejszym. Małym, ale już nieco wcześniej, w 1755 r., gdy w księgach parafialnych pojawiła się nazwa Puszczykowo Maius, czyli Większe, wiadomo było, że gdzieś obok leżeć musi owo Puszczykowo Mniejsze. W roku 1759 pleban wirowski zapisał nawet miejsce urodzenia kolejnego dziecka jako Pusczykowko, ale zaraz potem przerobił nazwę: z -wko zrobił -wo. dopisał zaś Minus, ale widać, że już wtedy funkcjonowało owo puszczykowskie zdrobnienie.

Na teren tych wsi, przede wszystkim Nowego Puszczykowa i Puszczykówka wkroczył na przełomie stuleci wielki ruch wycieczkowy, z całą jego infrastrukturą. Z najstarszych wsi z wolna nie pozostawało już nic, prócz sieci drożnej: ulic Studziennej, Kościelnej, ciągu: Wczasowa - Ratajskiego - 3 Maja, wreszcie Dworcowej, i nowszych: Poznańskiej, Sobieskiego i Czarnieckiego. Przy nich, i przy nowo wytyczanych ulicach, stawały od początku XX wieku nowe domy.

"Nowa encyklopedia powszechna PWN" w swym piątym, wydanym w roku 1996 tomie poświecą Puszczykowu niemało, bo aż 17 wierszy. Historia Puszczykowa zaczyna się tam jednak późno, dopiero sto lat temu: "w końcu XIX w. połączenie kolejowe, od początku XX w. miejscowość letniskowa". Taka pamięć historii funkcjonuje i w powszechnym odczuciu tak mieszkańców, jak i przyjezdnych: Puszczykowo, podobnie jak Puszczykówko wiodą swój żywot od chwili rozpoczęcia się w Poznaniu (wzorem innych wielkich miast świata) mody na wycieczki podmiejskie. Wtedy nastał w Puszczykowie czas wielkiej budowy restauracji i pensjonatów, a jednocześnie pierwszych podmiejskich domów i rezydencji obywateli Poznania, przeważnie Niemców, ale i Polaków. Od 1897 r. w dni świąteczne zatrzymywały się w Puszczykowie pociągi, w roku 1901 w regularnych rozkładach jazdy niemieckiej kolei pojawiła się nowa stacja pod nazwą Unterberg (Puszczykowo), a w dziesięć lat później, w roku 1911 - kolejna nowość stacja Puschkau (Puszczykówko).

Świadectwem tego wielkiego skoku z początków wieku XX i rozbudowy z czasów międzywojennego dwudziestolecia są liczne budynki, przetrwałe do dziś tak w Puszczykowie, jak i w Puszczykówku. Dwudziestowieczna zabudowa podobnie jak dwudziestowieczne przemiany administracyjne zasłoniły wcześniejsze dzieje tego terenu.

Status administracyjny „miasta” ma Puszczykowo dopiero od roku 1962. Przedtem na terenie tym leżało kilka mniej lub bardziej odrębnych osad: Puszczykowo (Dolne), Puszczykowo Stare, Puszczykówko, wreszcie Niwka.

Niwka

Najodleglejszą przeszłość na najmłodsza, najpóźniej do Puszczykowa przyłączona jej część, mianowicie Niwka. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z roku 1302. W tym czasie właściciel Niwki, wojewoda kaliski, komes Mikołaj Przedpełkowic, posiadacz m. in. Gostynia, Głuszyny i Mosiny, dokonywał lokacji miasta Mosiny. Pierwotnie zamierzał usytuować je na Niwce; nie wiemy czy, i jak dalece, zaawansowane zostały wstępne prace nad wytoczeniem nowego miasta. W roku 1302 prace te zostały jednak wstrzymane: Mikołaj zdecydował że miasto mosińskie powstanie tam, gdzie ostatecznie stanęło (i gdzie stoi do dziś). Wieś Niwka zerwała później swe ścisłe związki własnościowe z sąsiadującym miastem: Mosina była potem miastem należącym do króla (królewszczyzną), Niwka - własnością szlachty, która jednak nie miała tutaj swojej głównej siedziby, m.in. w XV wieku Łodziców ze Stęszewa i Korczboków z Trzebawia. W XVI wieku była opustoszała, pozbawiona kmieci. Dłużej funkcjonował jedynie młyn na Warcie. Zapewne w XVIII wieku Niwka została powtórnie skolonizowana.

Najstarsze Puszczykowo

Inaczej układały się losy Puszczykowa i Puszczykówka. Z roku 1387 pochodzi najstarsza wzmianka o Puszczykowie (pojawiające się niekiedy informacje jakoby Puszczykowo zostało wspomniane w źródłach już w połowie XIII wieku polegają na nieporozumieniu). Dnia 5 listopada tego roku przedstawiciel poznańskiej kapituły katedralnej występował przed sądem ziemskim w Poznaniu przeciwko dziedzicom wsi Wiry: chodziło o granicę pomiędzy Wirami a Puszczykowem. Procesy o tę granicę ciągnęły się dość długo, aż do jej ostatecznego wytyczenia.

Wieś kapitulna

Wieś Puszczykowo stanowiła własność poznańskiej kapituły, a więc kolegium kanoników, wspomagających poznańskiego biskupa w zarządzie diecezją. Dobra kapituły były znaczne: w pobliżu do poznańskiej kapituły należały m.in. także Świerczewo i Fabianowo (dziś części miasta Poznania) czy Rogalinek. Kapituła występowała w charakterze właściciela ziemi wobec kmieci, ją w Puszczykowie uprawiających. W średniowieczu każdy z kmieci najczęściej trzymał (na zasadzie swego rodzaju wieczystej dzierżawy) gospodarstwo, którego wielkość wynosiła najczęściej 1 łan, tj. około 17 hektarów.

Kapituła poznańska była zapobiegliwym gospodarzem swoich włości. Co kilka lat dokonywała dokładnych lustracji wszystkich posiadanych wsi. Lustracje te, zwane wizytacjami dóbr, zapisywano w specjalnych księgach. Przetrwały one do dziś w Archiwum Archidiecezjalnym na poznańskim Ostrowie Tumskim, stanowiąc bardzo ciekawe źródło do dziejów Puszczykowa. Najstarsza taka wizytacja Puszczykowa pochodzi z roku 1500. Według niej "od dawna" było we wsi 14,5 łana. z nich 10,5 obsadzonych przez kmieci i uprawianych, zaś pozostałe cztery, opustoszałe, leżały odłogiem. Stawka czynszu od 1 łana wynosiła pół grzywny, tj. 24 grosze. Był to czynsz wysokości zwyczajowo płaconej w Wielkopolsce, niezbyt wygórowany: za 24 grosze można było np. w Krakowie kupić w tym czasie 12 kop jaj czy średniej klasy kożuch.

Z dziesięciu kmieci w roku 1500, czynsz płaciło ośmiu; dziewiąty, zwany Panem Janem, był odeń zwolniony z powodu biedy, zaś dziesiąty kmieć miał wolniznę, tzn. najpewniej był niedawno przybyłym osadnikiem, któremu w kontrakcie dzierżawnym zapewniono kilkuletnie zwolnienie od opłat czynszowych. We wsi istniało ponadto sołectwo, a więc gospodarstwo sołtysa, reprezentującego właściciela wsi wobec kmieci. Liczyło 2 łany. Istniał też folwark, stały karczma (karczmarz płacił także pół grzywny rocznie) i młyn. Poza gospodarstwami kmiecymi stała chatka zagrodnicza, w której mieszkała samotna kobieta. Wieś miała ściśle oznaczone granice - tylko znana nam już granica z Wirami ciągle była niedobrze wytyczona.

Podobny, następny opis pochodzi z roku 1509 i jest bardziej szczegółowy. Wymienia m.in. imiona i przezwiska 12 kmieci. Byli to Jan Wolny (osiadły we wsi dopiero przed rokiem), Maciej Lisek, Marcin i Łukasz Groszowie, Wojciech Marcjan, Paweł Kościenek (sołtys), Wojciech Kot, Szymon, Jan Swach, Paweł, Stanisław Krzyźan, wreszcie Mikołaj Szczedrzyk. Wizytator zanotował też, że kmiecie skarżą się, iż latem pola uprawne są niszczone przez dziki i jelenie, zaś zimą wilki atakują bydło. Wizytacja z roku 1531 notuje, że - Puszczykowo graniczy z Wirami, Jarosławcem, Mosiną, Pożegowcm, Niwką, Łęczycą. Wizytacja z roku 1574 zawiera dokładny opis puszczykowskiego młyna na Warcie. Pozwala on przypuszczać, że młyn leżał nad Wartą u wylotu dzisiejszej ulicy Cyryla Ratajskiego: do młyna przynależały grunty leżące wzdłuż dróg do Trzebawia (dzisiejsza Dworcowa), Czarnokurza (dzisiejsza 3 Maja), wreszcie: nad drogą wiodącą od młyna ku wsi Puszczykowo.

Z XVIII w. pochodzi też bardzo ciekawa księga dochodów i rozchodów prowadzona przez kapitulnego zarządcę Puszczykowa; wśród dochodów zwracają uwagę wysokie wpływy z funkcjonującej tu gorzelni. Obok tych źródeł o charakterze gospodarczym trudne do przecenienia walory dla poznania ludności Puszczykowa mają księgi metrykalne: urodzin, małżeństw i zgonów. Dawne Puszczykowo przez ponad pięćset lat swego istnienia należało do parafii w Wirach; w Wirach też istniał cmentarz parafialny, gdzie grzebani byli wirowscy parafianie - mieszkańcy Wir i Puszczykowa, Lubonia, Żabikowa i Łęczycy, potem Lasku i Dębca (parafia puszczykowska z własnym cmentarzem powstała dopiero w roku 1928, a kościół konsekrowano jeszcze później).

Najstarsze księgi metrykalne parafii w Wirach pochodzą z roku 1669. Przechowywane są, podobnie jak wspomniane wyżej akta rewizji dóbr na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Przez karty tych ksiąg przewijają się postacie wszystkich mieszkańców Puszczykowa czasów przedrozbiorowych, a i późniejszych, często także informacje o obiektach topograficznych. Na kartach ksiąg metrykalnych, chyba po raz pierwszy (1757), pojawia się nazwa Puszczykówka, położonego w pobliżu wspomnianego już szesnastowiecznego młyna nad Wartą, tam gdzie dziś ulica Cyryla Ratajskiego. Gdy u schyłku XVIII w. sporządzono pierwsze w miarę dokładne mapy interesującego nas terenu (polska, autorstwa Karola de Pcrlhccsa z 1791 r. i pruska, nieco późniejsza, Davida Gilly'ego) i istnienie osobnych osad, Puszczykowa i Puszczykówka, potwierdza się bez wątpienia.

Antoni Gąsiorowski

Autor zdjęć: Włodzimierz Kowaliński